De Exercices de style van Raymond Queneau zijn 65 geworden. Na publicatie van een beperkte selectie tijdens de oorlog verscheen in 1947 een bundel met 99 varianten op een thema. Welk thema? Een jongeman met lange hals en vreemde hoed die in een Parijse bus bus eerst stennis zoekt met een medereiziger en dan snel een lege zitplaats opzoekt. Twee uur later wandelt hij voor het station Saint-Lazare met een vriend die hem adviseert een knoop aan zijn overjas te verzetten. Kun je hier 99 variaties van maken? Queneau en zijn vertalers wel. Umberto Eco, die de Exercices in het Italiaans heeft vertaald, schrijft in zijn voorwoord dat het er nog veel meer hadden kunnen zijn. Ten bewijze hiervan bevat de Esercizi di stile niet alleen het e-lipogram – dat wil zeggen, een variatie zonder de letter e –, maar ook a-, i-, o- en u-lipogrammen. Ook de schrijver zelf heeft in de tweede druk enkele stijloefeningen uit de eerste druk vervangen, mogelijk om het mooie getal 99 te kunnen handhaven. Als je vertalingen vergelijkt, is dit goed te zien. De vroege Engelse vertaling van Barbara Wright (1958) bevat de oefeningen Réactionnaire en Féminin, evenals diverse letterpermutaties. Ook de Italiaanse (1983) en de Duitse vertaling van Ludwig Harig en Eugen Helmlé (1961, herzien 1990) hebben het fraaie reactionaire verhaal behouden, maar Féminin niet.
Rudy Kousbroek heeft in de Nederlandse Stijloefeningen (1978) als enige in deze groep vertalers ook de plaats van handeling aangepast: Parijs is Amsterdam geworden en buslijn S of 84 is nu tram 16. Hoe consequent deze aanpassing is uitgevoerd, laat oefening Géométrique/Meetkundig zien: de vergelijking 84x + S = y (in het F, D en I) is 16x + S = y (N) geworden.
Andere afwijkingen van een letterlijke vertaling zijn verklaarbaar uit de doeltaal. Zo bevat bijvoorbeeld de Engelse vertaling als enige geen oefening Anglicismes, maar wel Gallicisms. Net zo heeft de Italiaanse versie Francesimi in plaats van Italianismes; Wright heeft hier trouwens een prachtig Opera English alternatief. Het scala aan verteltijden (Passé indéfini, Présent, Passé simple en Imparfait) vindt alleen in het Italiaans zijn tegenhanger; in het Nederlands en Engels vullen de lijdende vorm en de indirecte rede de tijden aan:
Twaalf uur. De warmte drapeert zich om de voeten van de trampassagiers. (…)
Het was middag. De passagiers bestegen de tram. (…)
Middag was geweest. De tram werd door de passagiers bestegen. (…)
Hij zei dat het omstreeks het middaguur was gebeurd. (…)
Uitdagend zijn ook de letter(greep)verwisselingen en –invoegingen zoals Javanais. In het Javanais wordt na een medeklinker ‘av’ ingevoegd, dus Un jour vers midi wordt Unvin jovuer vevers mividin. Duits en Italiaans volgen dit principe, terwijl Kousbroek kiest voor A met een aba: Opbop eenbeen dagbag rondbond hetbet middagbiddaguurbuur… Zie hoe Battus dit in Opperlandse taal- & letterkunde inbedt in het hoofdstuk Geheimtalen.
Tot slot een gedeelte uit Précisions, met deels onbegrijpelijke, niet-talige afwijkingen. Voor het gemak neem ik de Nederlandse tekst als uitgangspunt:
Om 12 u. 17, in een bijwagen van lijn 16, lang 12 meter [E+D+I 10 m], breed 2,20 m [F 2,1/ E+D+I 3 m] en hoog 3,04 m [F+I 3,5/ E+D 6 m], op een afstand van 3,6 km van het eindpunt van de lijn, vervoerende 48 personen, richt een individu van het mannelijk geslacht, oud 27 jaar, 3 maanden en 8 dagen, lengte 1 m 72 [I 1,62], gewicht 65 kg, op het hoofd een 17 cm [E+D 35 cm] hoge hoed, waarvan de bol is omgeven door een lint van 35 cm [E+D 60 cm]lengte, het woord tot een man oud 48 jaar 4 maanden en 3 dagen [I 48 jaar min 3 dagen], lang 1 m 68 en wegend 77 kg [D 72], met behulp van 12 fonemen [F+D+E+I 14 woorden] (…) Vervolgens begeeft hij zich naar een punt ongeveer 2 m 10 [E+D 1,10 m] daarvandaan en gaat zitten. 118 minuten [E+D 57] later (…)
In een volgende blogpost meer over Ou-X-Po en niet-talige stijloefeningen. Maar misschien maakt iemand eerst een Nederlandse Wikipedia-pagina, als voorbereiding op de vijfentwintigste verjaardag van Kousbroeks vertaling?
Gebruikte literatuur:
F: Raymond Queneau: Exercices de style. Éditions Gallimard, Collection Folio, 1947.
F: http://maison.emdx.org/ExercicesDeStyle.html: 27 minder dan in de papieren versie, 2 anders, 3 extra.
E: Exercises in style door Barbara Wright
D: Stilübungen. Aus dem Französischen von Ludwig Harig und Eugen Helmlé. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Dritte Auflage, 1994.
N: Stijloefeningen. Inleiding en vertaling Rudy Kousbroek. Amsterdam: De Bezige Bij. Derde druk, 1980.
I: Esercizi de stile door Umberto Eco
